Tổng quan các loại virus cúm thường gặp

Mặc dù cúm là một căn bệnh phổ biến, nhưng vẫn có rất nhiều sự nhầm lẫn về bệnh cúm là gì? Một phần của điều này bắt nguồn từ thực tế có quá nhiều chủng virus cúm gây ra bệnh cúm cùng tồn tại, chưa kể đến các subtype. Có bốn loại virus cúm: cúm A, B, C và D, nhưng chỉ có virus cúm A và B gây ra các bệnh nguy hiểm về mặt lâm sàng cho người và các dịch bệnh theo mùa. Virus cúm A gây ra nhiều nhất bệnh lâm sàng nghiêm trọng và là nguyên nhân phổ biến nhất của các vụ dịch và đại dịch theo mùa trong cộng đồng người. Bài viết sau đây sẽ cùng các bạn tìm hiểu thông tin tổng quan các loại virus cúm thường gặp.

Một số thuật ngữ chúng ta cần nhớ

Influenza virus: chủng virus gây ra bệnh cúm

Flu: tên gọi của bệnh cúm, gây ra bởi virus cúm

Xem thêm:

• Tổng quan về virus – P1
• Tổng quan về virus – P2

Các loại virus cúm

Có bốn loại virus cúm: A, B, C và D.

Các virus cúm A và B ở người gây ra các vụ dịch bệnh theo mùa (được gọi là mùa cúm) hầu như vào mùa đông ở Mỹ, châu Âu…

Virus cúm A là virus cúm duy nhất được biết đến là nguyên nhân gây ra đại dịch cúm, tức là dịch cúm toàn cầu. Đại dịch có thể xảy ra khi một loại virus cúm A mới và rất khác xuất hiện, vừa lây nhiễm sang người vừa có khả năng lây lan hiệu quả giữa người với người.

Bệnh cúm loại C thường gây ra bệnh nhẹ và không được cho là gây ra dịch cúm ở người.

Virus cúm D chủ yếu ảnh hưởng đến gia súc và không được biết là có thể lây nhiễm hoặc gây bệnh cho người.

Virus cúm A được chia thành các phân nhóm dựa trên hai protein trên bề mặt của virus:

• hemagglutinin (H)
• neuraminidase (N)

Có 18 kiểu phụ hemagglutinin khác nhau và 11 kiểu phụ neuraminidase khác nhau (tương ứng từ H1 đến H18 và N1 đến N11).

Trong khi có khả năng có 198 dạng kết hợp phụ cúm A khác nhau, chỉ có 131 dạng phụ được phát hiện trong tự nhiên.

Các biến thể virus cúm A hiện nay thường lưu hành ở người bao gồm: A (H1N1) và A (H3N2).

Các phân nhóm cúm A có thể được chia nhỏ hơn nữa thành các “nhóm” và “nhóm phụ” di truyền khác nhau.

Xem đồ họa “Virus Cúm” bên dưới để có hình ảnh mô tả trực quan về các phân loại này:

Nguồn ảnh: CDC Hoa Kỳ

Sơ đồ trên cho thấy hai loại virus cúm (A, B) gây ra hầu hết các bệnh ở người và là nguyên nhân gây ra mùa cúm hàng năm.

Virus cúm A được phân loại thêm thành các phân nhóm, trong khi virus cúm B được phân loại thành hai dòng: B / Yamagata và B / Victoria.

Cả hai loại virus cúm A và B có thể được phân loại thêm thành các nhóm và phụ nhóm cụ thể (đôi khi được gọi là nhóm và nhóm phụ).

Clades và sub-clades có thể được gọi tương ứng là “nhóm” và “nhóm phụ”. Phân nhóm hoặc nhóm cúm là một phần nhỏ hơn của virus cúm (ngoài các phân nhóm hoặc dòng họ) dựa trên sự giống nhau về trình tự gen HA của chúng.

Các nhánh và phân lớp được hiển thị trên cây phát sinh loài là các nhóm vi rút thường có những thay đổi di truyền giống nhau (tức là thay đổi nucleotide hoặc axit amin) và có một tổ tiên chung duy nhất được biểu thị dưới dạng nút trên cây (xem Sơ đồ cây phân loại). Việc phân chia vi rút thành các nhóm và phân lớp cho phép các chuyên gia về cúm theo dõi tỷ lệ vi rút từ các nhóm khác nhau đang lưu hành.

Lưu ý rằng các nhánh và nhánh phụ khác biệt về mặt di truyền với các nhóm khác không nhất thiết phải khác biệt về mặt kháng nguyên (nghĩa là, các vi rút từ một nhánh hoặc nhánh phụ cụ thể có thể không có những thay đổi ảnh hưởng đến khả năng miễn dịch của vật chủ so với các nhánh hoặc nhánh phụ khác).

Vi rút cúm A (H1N1) đang lưu hành hiện nay có liên quan đến đại dịch vi rút H1N1 2009 xuất hiện vào mùa xuân năm 2009 và gây ra đại dịch cúm.

Loại vi rút này, được gọi một cách khoa học là “vi rút A (H1N1) pdm09,” và thường được gọi là “H1N1 2009”, đã tiếp tục lưu hành theo mùa kể từ đó. Các vi rút H1N1 này đã trải qua những thay đổi di truyền tương đối nhỏ và thay đổi các đặc tính kháng nguyên của chúng (tức là các đặc tính của vi rút ảnh hưởng đến khả năng miễn dịch) theo thời gian.

Trong số tất cả các loại vi rút cúm thường lưu hành và gây bệnh cho người, vi rút cúm A (H3N2) có xu hướng biến đổi nhanh hơn, cả về mặt di truyền và kháng nguyên. Vi rút cúm A (H3N2) đã hình thành nhiều nhóm riêng biệt, khác nhau về mặt di truyền trong những năm gần đây tiếp tục lưu hành cùng nhau.

Vi rút cúm B không được chia thành các phân nhóm mà thay vào đó được phân loại thành hai dòng: B / Yamagata và B / Victoria. Tương tự như vi-rút cúm A, vi-rút cúm B sau đó có thể được phân loại thêm thành các nhóm và phân nhóm cụ thể. Các vi rút cúm B nói chung thay đổi chậm hơn về đặc tính di truyền và kháng nguyên so với vi rút cúm A, đặc biệt là vi rút cúm A (H3N2). Dữ liệu giám sát bệnh cúm từ những năm gần đây cho thấy sự đồng lưu hành của vi rút cúm B từ cả hai dòng họ ở Hoa Kỳ và trên thế giới. Tuy nhiên, tỷ lệ vi rút cúm B từ mỗi dòng lưu hành có thể khác nhau tùy theo vị trí địa lý.

Quy ước đặt tên bệnh cúm

Khi các chủng cúm mới xuất hiện theo mùa, chúng thường được gọi bằng những cái tên phức tạp hơn về chữ và số như H1N1. Những cái tên đó là sự phân loại dựa trên kiểu phụ (subtype), dòng di truyền, chủng, tộc, và thậm chí nhiều hơn nữa.

Quy ước đặt tên virus cúm

Hầu hết các tên cúm mà chúng ta có thể quen thuộc là loại cúm A — loại cúm quan trọng nhất khi nói đến bệnh ở người. Cúm A có hai dạng phụ và nhiều chủng.

Các kiểu phụ được phân loại theo sự kết hợp cụ thể của hai loại protein được gắn vào chúng:

• H: viết tắt của protein hemagglutinin
• N: viết tắt của protein neuraminidase

Khi đặt tên cho bệnh cúm, các nhà nghiên cứu sẽ xem xét loại phụ của hemagglutinin và loại phụ của neuraminidase trên loại vi rút cụ thể đó. Có 18 loại phụ khác nhau của hemagglutinin và 11 loại phụ khác nhau của neuraminidase, có nghĩa là có một số cách khác nhau để hai protein có thể bắt cặp. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 66% các sự kết hợp có thể có của H và N được tìm thấy trong tự nhiên.

Ở khía cạnh tên khoa học, CDC tuân theo một quy ước đặt tên được quốc tế chấp nhận cho virus cúm. Công ước này đã được WHO chấp nhận vào năm 1979 và được công bố vào tháng 2 năm 1980 trong Bản tin của Tổ chức Y tế Thế giới, 58 (4): 585-591 (1980).

Nguyên tắc đặt tên gọi virus cúm sử dụng các thành phần sau:

* Loại kháng nguyên (ví dụ, A, B, C, D)

* Vật chủ xuất xứ (ví dụ: lợn, ngựa, gà, v.v.). Đối với virus có nguồn gốc từ con người, không có chỉ định nguồn gốc vật chủ nào được đưa ra.

Ví dụ chủng virus cúm ở gia cầm:

• avian influenza A(H1N1)
• A/duck/Alberta/35/76

Ví dụ chủng virus cúm ở người:

• seasonal influenza A(H3N2)
• A/Perth/16/2019

* Nguồn gốc địa lý (ví dụ: Denver, Đài Loan, v.v.)

* Số thứ tự của chủng (ví dụ: 7, 15, v.v.)

* Năm thu thập (ví dụ: 57, 2009, v.v.)

* Đối với virus cúm A, mô tả kháng nguyên hemagglutinin và neuraminidase được ghi trong ngoặc đơn (ví dụ: virus cúm A (H1N1), virus cúm A (H5N1))

* Virus gây ra đại dịch cúm năm 2009 được đặt một tên riêng: A (H1N1) pdm09 để phân biệt với vi rút cúm A (H1N1) theo mùa đã lưu hành trước đại dịch.

* Khi con người bị nhiễm virus cúm thường lưu hành ở lợn (swine), những virus này được gọi là virus biến thể và được ký hiệu bằng chữ ‘v’ (ví dụ: virus A (H3N2)v)

Những biến thể khác nhau của virus cúm

Rất nhiều tên gọi của các biến thể khác nhau của virus cúm thường không được đề cập nhiều trên các bản tin thời sự. Tuy nhiên, đằng sau các kí hiệu phức tạp của biến thể virus cúm, các nhà khoa học phân loại thêm vi rút cúm thành các nhóm và phân nhóm, còn được gọi là nhóm và phân lớp.

Tất cả những phân loại này đều quan trọng khi nói đến cách chúng tác động đến con người và loại vắc xin nào sẽ hoạt động hoặc không hoạt động chống lại chúng.

Khi bạn biết được rằng: có quá nhiều biến thể khác nhau của virust cúm tồn tại và những biến thể mới luôn đột biến, bạn sẽ hình dung dễ dàng hơn tại sao các nhà khoa học gặp khó khăn trong việc dự đoán sự biến đổi tiếp theo của các chủng virus cúm.

Các loại virus cúm nào gây bệnh cúm theo mùa?

Ba loại virus cúm — A, B, và C — gây ra bệnh cúm theo mùa.

Cúm D cũng có thể xảy ra nếu khả năng lây truyền từ động vật sang người trong tương lai có kết quả.

Cúm theo mùa là loại cúm thường gây bệnh chỉ vài tháng trong năm.

Mùa cúm là khác nhau tùy thuộc vào nơi bạn đang ở trên thế giới. Ở Hoa Kỳ, nó thường rơi vào giữa tháng Mười và tháng Tư.

Influenza A

Cúm A thường là nguyên nhân gây ra phần lớn các trường hợp cúm theo mùa và thường gây ra những trường hợp nghiêm trọng nhất.

Loại virus cúm này được tìm thấy ở người và động vật.

Cúm A lây truyền từ người này sang người khác bởi những người đã bị nhiễm bệnh.

Việc chạm vào những đồ vật mà người bị nhiễm bệnh đã chạm vào (tay nắm cửa, vòi nước, điện thoại) hoặc thậm chí ở cùng phòng với người đó, đặc biệt nếu họ đang ho hoặc hắt hơi, cũng đủ để bạn bị nhiễm bệnh.

Dựa trên số lượng phân nhóm và chủng, về mặt lý thuyết, cúm A có thể có 198 dạng kết hợp khác nhau, nhưng 131 trường hợp đã được xác định.

Những loại virus này là những virus mà bạn nghe nói về có xu hướng biến đổi nhanh chóng, điều này khiến các nhà khoa học bận rộn cố gắng dự đoán hướng đi của chúng và tạo ra loại vắc xin phù hợp để bảo vệ con người khỏi dạng đột biến tiếp theo.

Tình trạng nhiễm cúm A có thể kéo dài khoảng 1-2 tuần.

Influenza B

Cúm loại B chủ yếu được tìm thấy ở người.

Nó có khả năng rất nguy hiểm, nhưng các trường hợp thường ít nghiêm trọng hơn so với cúm A.

Vi rút cúm B có thể gây thành dịch nhưng không phải là đại dịch (lây lan nhiễm trùng khắp các khu vực rộng lớn trên hành tinh).

Giống như cúm A, bệnh do cúm B có thể tồn tại trong 1-2 tuần.

Influenza C

Cúm loại C, chỉ ảnh hưởng đến con người, nhẹ hơn nhiều so với loại A và B. Chủng virus cúm này thường gây ra các bệnh đường hô hấp nhẹ và chưa gây ra bất kỳ dịch cúm theo mùa nào.

Hầu hết những người nhiễm cúm C sẽ có các triệu chứng tương tự như cảm lạnh. Mặc dù vậy, bệnh cúm C có thể trở nên nghiêm trọng đối với:

• Trẻ sơ sinh
• Người cao tuổi
• Những người có các triệu chứng miễn dịch bị tổn hại nghiêm trọng

Ở người khỏe mạnh, cúm C thường tự khỏi sau 3-7 ngày. Các đợt bùng phát cúm C đôi khi có thể cùng tồn tại với các đại dịch cúm A.

Influenza D

Năm 2011, virus cúm D đã được phân lập từ lợn và gia súc. Nó đã được báo cáo ở nhiều quốc gia, đề xuất phân phối trên toàn thế giới. Cho đến nay, virus cúm D vẫn chưa chứng minh được khả năng truyền từ động vật sang người, mặc dù các nhà khoa học cho rằng có thể có một bước nhảy như vậy.

Cúm lợn H1N1

Vào mùa xuân năm 2009, các nhà khoa học đã phát hiện ra một loại virus cúm A mới ở Mexico và được đặt tên là H1N1 (còn gọi là cúm lợn).

Cúm H1N1 là sự kết hợp của cúm người, cúm lợn và cúm gia cầm. Nó đã trở thành đại dịch cúm đầu tiên mà thế giới từng chứng kiến trong hơn 40 năm.

Về mặt kỹ thuật, nó là một loại virus cúm A nhưng bị đột biến đến mức không giống với bệnh cúm A gây ra bệnh cúm theo mùa.

Nghiên cứu cho thấy rằng bệnh cúm H1N1 có thể không mới như một số người đã đề xuất. Các phân tích di truyền đã liên kết nó với đại dịch cúm năm 1918 khiến hơn 50 triệu người tử vong, trong đó có 675.000 người ở Hoa Kỳ.

Cúm gia cầm H5N1

H5N1 là một chủng cúm được gọi là cúm gia cầm hoặc cúm gia cầm. Thông thường, nó được truyền giữa các loài chim, nhưng nó có thể được truyền từ chim sang người.

Biến thể virus cúm H5N1 dường như không lây lan từ người này sang người khác.

Khi lây nhiễm sang người, cúm gia cầm có liên quan đến bệnh rất nặng, suy đa cơ quan và tỷ lệ tử vong cao. Trên thực tế, cúm gia cầm đã gây tử vong hơn một nửa số người bị nhiễm bệnh.

Mặc dù nguy cơ lây nhiễm cúm gia cầm thấp, các bác sĩ vẫn lo ngại về khả năng vi rút H5N1 đột biến và gây ra đại dịch trên toàn thế giới. Tỷ lệ nhiễm H5N1 ngày càng tăng ở Ai Cập cho thấy khả năng lây truyền từ người sang người trên diện rộng.

Bệnh Cúm dạ dày (Stomach Flu)
Triệu chứng mà nhiều người gọi là bệnh cúm dạ dày thực ra không phải là bệnh cúm. Đúng hơn, đó là bệnh viêm dạ dày ruột, không liên quan gì đến vi rút cúm. Cúm là một bệnh đường hô hấp. Mặc dù nó có thể gây nôn mửa và tiêu chảy, đặc biệt là ở trẻ em, nhưng nó luôn đi kèm với các triệu chứng về đường hô hấp.

Vắc xin ngừa virus cúm mùa

Tiêm vắc xin cúm có thể bảo vệ khỏi virus cúm giống như các loại vắc-xin ngừa bệnh truyền nhiễm thông thường.

Các loại vắc xin cúm được tùy chỉnh hàng năm để bảo vệ chống lại các chủng virus cúm mà các nhà nghiên cứu tin rằng có nhiều khả năng lưu hành giữa người với người vào mùa đó.

Vắc xin cúm được điều chỉnh theo định kỳ khoảng 6 tháng và thường bao gồm các thành phần chính:

• Một loại virus cúm A (H1N1)
• Một loại virus cúm A (H3N2)
• Một hoặc hai virus cúm B

Cần lưu ý rằng:

• vắc xin cúm chỉ bảo vệ bạn khỏi các chủng cụ thể mà có trong thành phần vắc xin.
• virus cúm C hoặc D không được dùng để thiết kế vắc xin cúm
• vắc xin cúm không bảo vệ chống lại các bệnh do virus khác có các triệu chứng tương tự, thường lây lan trong mùa cúm.

Lời kết

Qua bài viết này, chắc chắn các bạn sẽ có thêm nhiều thông tin hữu ích về các loại virus cúm thường gặp. Thông qua đó chúng ta sẽ luôn nâng cao ý thức bảo vệ bản thân và phòng ngừa sự lây nhiễm của các chủng virus cúm mùa xảy ra hàng năm. Đặc biệt, khi đại dịch COVID-19 vẫn đang có những diễn biến khó lường, việc hiểu rõ virus cúm sẽ giúp chúng ta có được góc nhìn rộng hơn về mối liên hệ với nhóm coronavirus gây bệnh nhiễm trùng đường hô hấp cấp tính ở người.

Tài liệu tham khảo

• https://www.cdc.gov/flu/about/viruses/types.htm
• https://www.bmj.com/content/355/bmj.i6258